سرنوشتِ مسجد جامع عتیق اصفهان با عبور مترو چه خواهد شد؟

رطوبت صعودی، سراسر دیوار شمالی گنبدخانه تاج الملک را فرا گرفته و آن طور که برخی کارشناسان مرمت بناهای تاریخی گفته اند، با ادامه این شرایط ممکن است در اثر پوسیدگی ملات و آجرها و متزلزل شدن آن‌ها، سازه این گنبدخانه نفیس فرو بریزد. نگرانی‌ها اما زمانی بیشتر می شود که به گفته آن‌ها بنا باشد در همین شرایط بحرانی، مترو از فاصله ۴۵ متری گنبدخانه تاج الملک عبور کند و ارتعاشات، اثر این آسیب‌ها را تسریع کند.

گفته می شود، کُنج شمال شرقی مسجد، جایی که مدرسه «مظفریه» قرار دارد، نزدیک‌ترین فاصله را به خط دوم قطار شهری دارد و این فاصله حدود ۱۲ متر است. آن طور که برخی کارشناسان میراث فرهنگی  گفته اند درست در همین نقطه یعنی شمال مدرسه مظفریه، کاشی‌ها و آجرها شرایط مساعدی ندارند و اگر استحکام بخشی لازم پیش از عبور مترو انجام نشود، ممکن است ارتعاشات عبور مترو خطرساز باشد.

همچنین به گفته برخی کارشناسان، دیوار ایوان شرقی مسجد جامع عباسی یعنی «صفه شاگرد»، ۴۰ سانتی متر به سمت حیات انحراف پیدا کرده است و عبور مترو می‌تواند شرایط را برای این مسجد که از آسیب‌های فرونشستِ اصفهان بی نصیب نبوده است، نگران‌کننده‌تر کند.

از سویی در هفته‌های گذشته ایستگاهِ در حال ساختِ قطار شهری در چهارراه «ابن سینا» ریزش کرد و متولیان قطار شهری اصفهان، دلیل آن را ماسه‌ای بودن خاک آن محدوده دانستند. این ایستگاه با مسجد جامع عتیق حدود ۵۰۰ متر فاصله دارد و ماسه‌ای بودن خاک این منطقه- جایی که کهن‌ترین مسجد تاریخی شهر قرار دارد-، نگرانی‌هایی را بابت نشست زمین در اثر عملیات احداث تول مترو در فاصله ۳۰ متری مسجد یا در زمان بهره‌برداری از آن و امکان صدمه رسیدن به سازه مسجد ایجاد کرد.

عبور مترو از زیرِ زیرگذر میدان امام علی و از ۳۰ متری مسجد جامع عتیق یکی از سه پیشنهاد قطار شهری برای عبور قطار شهری از این محدوده تاریخی بوده که میراث فرهنگی اصفهان در سال ۹۷ با آن موافقت ضمنی کرده است؛ به دلیل اینکه یکسری گودبرداری‌ها و خاکبرداری‌ها برای احداث زیرگذر میدان امام علی، قبلا در این محل انجام شده و عملیات عمرانی احداث و بهره برداری از خط شماره ۲ مترو اصفهان، با خطر کمتری می‌تواند در این منطقه انجام شود.

یکی از ضوابط حریمِ جهانی مسجد جامع عتیق اصفهان این است که عبور هرگونه وسیله نقلیه از کنار مسجد جامع نیازمند گرفتن مصوبه از سوی وزارتخانه میراث فرهنگی است که در این رابطه باید منتظر اعلام نتایج مطالعات کارشناسان دانشگاه علم و صنعت (مشاور استخدامی قطار شهری اصفهان) و اعلام نظر پژوهشگاه میراث فرهنگی بود.

گزینه مورد توافق ضمنی میراث فرهنگی و قطار شهری ۳۰ متر با مسجد جامع عتیق فاصله دارد و گودبرداری های آن در عمق ۳۰ متری زمین انجام می شود اما ۲ گزینه دیگر که از دایره انتخاب خارج شده‌اند حداکثر با مسجد ۱۵۰ متر فاصله‌ و به گفته باستان‌شناسان، در دل اصفهان کهن یعنی جویباره، حفاری را در پی خواهند داشت.

گفته می شود، کُنج شمال شرقی مسجد جایی که مدرسه «مظفریه» قرار دارد نزدیکترین فاصله را به خط دوم قطار شهری دارد و این فاصله حدود ۱۲ متر است اما بیشترین فاصله مسجد از قطار شهری در کنج جنوب غربی و فاصله ۱۸۵ متری قرار دارد. همچنین گنبد تاج الملک که هم اکنون به گفته کارشناسان میراث فرهنگی در اثر رطوبت صعوی دچار پوسیدگی ملات و ترک‌هایی مویی شده است در فاصله ۴۵ متری از مترو قرار دارد.

باید به وضعیت اورژانسی مسجد پیش از عبور مترو رسیدگی کرد

در این پیوند، یک کارشناس و پژوهشگر مرمت بناهای تاریخی  گفت: در تمام متون علمی نکته ای را تصریح و تاکید می کنند که ارتعاشات چه به صورت دفعتا مثل انفجار و یا طولانی مدت مثل حرکت ماشین و قطار باعث می شوند که عوامل مخلی که در بنای تاریخی وجود دارد، تشدید شوند و روند تخریبی ای که عامل مخل پیش گرفته است تسریع شود.

کلانتری افزود: آسیب‌های متفاوت و متنوعی در مسجد جامع عتیق وجود دارد که یکسری از آن‌ها در حال مرمت است و برخی اولویت مرمت ندارند اما ۲ نقطه حساس در این مسجد شرایط اورژانسی دارند و با عبور مترو تحت تاثیر قرار می گیرند، یکی گنبد هزار ساله تاج الملک است که چیزی حدود ۴۵ متر با خط دوم قطار شهری فاصله دارد و دچار رطوبت صعودی است و دیگری شرایط حساسِ قسمت شمالی مدرسه مظفری که در فاصله کمی(۱۲ متری) با مترو قرار دارد و برخی طاق های آن ریخته و آنچه باقی مانده باید بررسی شود.

وی تاکید کرد: باید قبل از اینکه احداث مترو به این نقطه برسد، قسمت شمالی مدرسه مظفریه توسط کارشناسان مرمت بررسی و اگر کاشی‌ها و آجرها دچار پوسیدگی ملات و لقی هستند، استحکام بخشی شود.

این کارشناس مرمت بناهای تاریخی تصریح کرد: اگر مرمت و کف سازی کوچه مجاورِ گنبدخانه اصلاح نشود و برای رطوبتِ زیرِ زمین، راه خروجی تعبیه نشود همچنین اگر آجرها و ملات‌های پوسیده تعویض نشوند و در چنین شرایطی مترو به بهره برداری برسد، میزان سرعتِ تخریبِ گنبد تاج الملک تشدید می‌شود.

کلانتری با بیان اینکه اگر رطوبت گنبدخانه تاج‌الملک به حال خود رها شود منجر به تخریب کامل سازه آن می شود، گفت: این بنا هم اکنون در مرحله ای قرار دارد که به ترک های مویی رسیده و آجر و ملات دیوارِ مجاورِ کوچه پوسیده و کم کم در حال نشست است.

وی افزود: با این شرایط قطع یقین بیمِ خروج مسجد جامع عتیق اصفهان از فهرست آثار جهانی هم وجود دارد.

کلانتری اما   در خصوص انحراف ستون‌های شبستان شمالی و جنوبی گفت: گفت: تعدادی از ستون‌های شبستان شمالی در مجاورت حیات و به سمت آن انحراف دارند که این انحراف قدیمی و مربوط به زمان احداث شبستان است.

وی با بیان اینکه پیش از احداثِ شبستان شمالی، خانه‌های مسکونی تخریب و روی آن‌ها خاک دستی ریخته شده و ستون‌های شبستان بنا شده‌اند، افزود: طاق‌ها نیروی رانشی یکدیگر را کنترل می کنند و به هم تکیه می‌دهند ولی چون یک سوی طاق‌های سمت حیات باز است، ستون‌ها به سمت حیات کج شده اند.

این پژوهشگر مرمت بناهای تاریخی با اشاره به فاصله ۳۰ تا ۵۰ متری شبستان شمالی با خط مترو ادامه داد: شاید برخی ستون‌های این شبستان کج دیده شوند اما به لحاظ ایستایی و سازه‌ای ناپایدار نیستند چراکه در دهه های قبل استحکام بخشی شده اند.

وی یادآور شد: شبستان جنوبی هم تعداد زیادی ستون‌های کج دارد که این موضوع به دهه ۶۰ برمی گردد؛ زمانی که در مجاورت بنا، لوله فاضلاب نشت و آب به زیرِ خاک مسجد نفوذ کرد و باعث کج شدن ستون ها شد اما ستون های این شبستان هم استحکام بخشی شده‌اند و در همین وضعیت، شرایط پایداری دارند.

کلانتری  در خصوص وضعیت شکافی که در جدار بیرونی دیوارِ گنبد تاج الملک در گذرِ مجاور مسجد ایجاد شده و مشهود است، گفت: این شکاف جدید نیست و حرکت هم ندارد، ضمن اینکه یک یا ۲ ترک در داخل گنبد وجود دارد که شاهد گذاری(قطعه گچی تاریخ گذاری شده برای سنجش نشست زمین) شده‌اند اما این ترک‌ها هم فعال نیست.

همه چیز با اعلام نظر پژوهشگاه میراث فرهنگی روشن می‌شود

معاونت میراث فرهنگی اصفهان اما در رابطه با آسیب‌های مسجد جامع عتیق و نگرانی‌ها بابت عبور مترو از جوار این اثر تاریخی گفت: حفظ مسجد جامع عتیق برای ما اولویت اول است و باید در این باره پژوهشگاه میراث فرهنگی با توجه به اطلاعاتی که قطار شهری اصفهان در قالب مطالعات دانشگاه علم و صنعت و همچنین آسیب‌ شناسی ها ارائه می‌کند، تصمیم بگیرد.

افزود: دانشگاه علم و صنعت اثرات لرزه و ارتعاشات عبور مترو را بر روی نه تنها مسجد جامع عتیق بلکه بناهای تاریخی آن محدوده از کنیسه ها تا بناهای ثبت ملی را در دست مطالعه دارد.

وی گفت: در خصوص عبور مترو از جوار مسجد، مکاتبات لازم با قطار شهری انجام شده است و تا زمانی که پژوهشگاه میراث فرهنگی نتایج مطالعات دانشگاه علم و صنعت را تایید نکند، مسیر پیشنهادی نمی‌تواند عملیاتی شود.

اگر تی بی ام خارج از ضوابط کار کند، پتانسیل تغییر در فرم و شکل خاک وجود دارد

یک متخصص ژئوتکنیک اما در رابطه با پتانسیل تاثیر ریزش ایستگاه مترو بر سازه‌های پیرامونی یا تغییر فرم و شکل خاک ماسه‌ای محدوده قرارگیری مسجد جامع عباسی گفت: در خاک‌های معمولی اگر فاصله گودبرداری با سازه‌ مدنظر ۲ برابرِ عمقِ گود باشد، تغییر احتمالی در فرم و شکلِ خاک بر روی این سازه‌ها تاثیر نخواهد داشت.

بهرام نادی افزود: عمق گود در تونل مترو حدود ۳۰ متر است در نتیجه در فاصله ۶۰ متری آن در صورت بروز تغییر در خاک منطقه با گودبرداری به هر روشی نباید اثری بر سازه‌های پیرامونی داشته باشد.

عضو هیات علمی دانشگاه آزاد نجف آباد گفت: خاک در این منطقه از سطح زمین تا چهار یا پنج متر خاکِ دستی است، از ۵ تا ۱۰ متر لایه رسی قرار دارد و از ۱۰ تا ۳۰ متر خاک شنی و ماسه ای ست و بعد از آن دوباره لایه خاک رسی شروع می شود.

وی افزود: عمق گودبرداری و حفاری ها برای ایستگاه‌ ابن سینا ۲۵ متر است بنابراین ریزش خاک به هر دلیلی باشد اگر در فاصله صد متری سازه مسجد اتفاق بیفتد تاثیری بر روی آن نخواهد داشت اما اگر ریزشی در خاک ماسه ای در فاصله‌ کمتر از ۱۰۰ متری بنا رخ بدهد می تواند اثر گذار باشد.

نادی با اشاره به فاصله ۳۰ متری تونل مترو از مسجد جامع عتیق گفت: دستگاه حفار تونل مترو(تی بی ام) یک ماشین حفاری کامل با قطر شش متر است. این ماشین فشار سیال مانندی را ایجاد می کند که ریزشی اتفاق نیفتد اما اگر این دستگاه خارج از ضوابط کار کند امکان تغییر در فرم خاک وجود دارد.

دستگاه حفار تونل مترو از نوع تعادلی فشار زمین(ای پی بی) مورد تایید یونسکو است

همچنین یک عضو هیات علمی دانشگاه صنعتی اصفهان به ایرنا گفت: ایستگاه‌های ابن سینا و میدان امام علی فاصله امنی با مسجد دارند و فعالان میراث فرهنگی نباید از این بابت نگران باشند.

حمید هاشم الحسینی در خصوص احتمال تغییر فرم و شکل خاک بر اثر احداث تول مترو افزود: دستگاه حفار مترو(تی بی ام) به این منظور ساخته شده است که آسیبی ایجاد نکند، به خصوص که تی بی ام مورد استفاده در اصفهان از نوع تعادلی فشار زمین (ای پی بی) است و به گونه ای طراحی شده که نشست زمین تقریبا صفر است.

وی تصریح کرد: حفاری با تی بی ام حتی با وجود خاک ماسه ای در این منطقه با سنسورها و محاسباتی که دارد مشکلی ایجاد نمی کند.

این متخصص ژئوتکنیک افزود: ماشین حفاری تونل از نوع تعادلی فشار زمین (ای پی بی) به تایید یونسکو رسیده است و این مرجع جهانی عبورِ بی خطرِ این دستگاه حفار را از جوار مدرسه چهارباغ تایید کرده است.

شرایط مسجد جامع عتیق نگران‌کننده است

مدیر فنی و مهندسی قطار شهری اصفهان نیز گفت: هیچ نگرانی بابت مسجد در زمان احداث تونل قطار شهری و ایستگاه‌ها وجود ندارد اما باید گفت از طرفی این بنا اوضاع نگران کننده بالقوه ای دارد که باید رسیدگی شود و از سوی دیگر نگران موضوع فرونشست هستیم که گریبانگیر اصفهان و بناهای تاریخی آن است.

روح الله سعادت پور افزود: نگرانی اصلی در زمان بهره‌برداری است که این موضوع توسط دانشگاه علم و صنعت در حال بررسی است و مطالعات آسیب شناسی مسجد نیز بعد از بررسی های دانشگاه علم و صنعت با عقد قرارداد شروع می شود.

وی اظهار داشت: دستگاه حفار تونل مترو در ایستگاه میدان امام علی در بین دو لاین شمع، که پیشتر برای احداث زیر گذرِ میدان امام علی حفاری شده است، رد می شود و در واقع یک لایه محافظ از قبل وجود دارد و ماشین حفار با سیستم مکانیزه اش با ایجاد فشار تعادلی اجازه فرونشست خاک را نمی دهد.

سعادت پور افزود: با این وجود در زمان حفاری تونل مترو با ابزار سنجِ نشست، میلی متری رصد و اگر نیازِ مجدد به سازه نگهبانِ مضاعف وجود داشته باشد، اقدام خواهیم کرد.

وی افزود: ایستگاه ابن سینا و میدان امام علی(ع) ۲ ایستگاه نزدیک به هم هستند و شرایط خاکِ نسبتا مشابهی دارند اما شرایط احداث ۲ ایستگاه مشابه هم نیست.

سعادت پور یادآور شد: ریزش ایستگاه ابن سینا یک حادثه اجرایی بود که به سطح زمین بروزی نداشت و نشستی هم در سطح زمین اتفاق نیفتاد.

وی اضافه کرد: برای ساخت این ایستگاه از روش «شمع و ریب» (یک نوع سازه نگهبان) استفاده شده است اما شرایطِ ایستگاه میدان امام علی فرق می کند و در این ایستگاه خاص ترین و پیچیده ترین روش های حفاری و طراحی سازه را داشته ایم چرا که حفاری از زیرگذر میدان امام علی شروع شده است.

 مکانی که مسجد جامع عتیق اصفهان بر بنیان آن ساخته شده، یک آتشکده بوده است و قدمت این مسجد تاریخی و بزرگ ایران به قرن دوم هجری باز می‌گردد. این مسجد مجموعه‌ای از معماری دوران ایلخانی، سلجوقی، مظفری، تیموری، صفوی و قاجار است که همین امر باعث شده آن را موزه معماری ایران بدانند.

مسجد جامع عتیق در شمار پنج مسجد باشکوه تاریخ معماری دنیا و در فهرست آثار جهانی قرار دارد.

این مسجد چهار ایوانه، دارای ۲ گنبد ارزشمند به نام تاج الملک و نظام الملک است؛ هر دو با «سبک معماری رازی» بنا شده اند اما گنبد تاج الملک یا خاکی، کوچک‌ تر از نظام‌الملک است و از نظر ظرافت و تناسب بر آن برتری دارد. این مسجد چهار ایوان به نام‌های صفه درویش در شمال، صفه صاحب در جنوب، صفه استاد در غرب و صفه شاگرد در شرق دارد.

منبع: ایرنا